Հայաստանի Գործատուների Հանրապետական Միությունը հայտարարություն է տարածել, որը ներկայացնում ենք ստորև․
Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում (e-draft.am) տեղադրվել է ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեի կողմից մշակված «Հայաստանի Հանրապետության քրեական օրենսգրքում փոփոխություն և լրացում կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը (այսուհետ նաև՝ նախագիծ), որով նախատեսվում է ուժը կորցրած ճանաչել հարկային իրավախախտումների դեպքերում հարկերի վճարման հիմքով քրեական պատասխանատվությունից ազատելու վերաբերյալ խրախուսական նորմերը:
Հայաստանի Գործատուների Հանրապետական Միությունը (այսուհետ նաև՝ Միություն) միանգամայն կողմ լինելով հարկային կարգապահության բարձրացմանն ու հարկային հանցագործությունների կանխարգելմանն ուղղված օրենսդրական նախաձեռնություններին (որով ՀՀ ՊԵԿ-ը փորձում է «հիմնավորել» ներկայացված նախագծի ընդունման անհրաժեշտությունը), խորապես համոզված է, սակայն, որ այս նախագծի ընդունումը ոչ միայն չի նպաստելու ՀՀ ՊԵԿ կողմից նախանշված նպատակի իրագործմանը, այլև պարզապես կործանարար ազդեցություն է ունենալու թե՛ ներկայումս ծավալվող տնտեսական գործունեության շարունակականության ապահովման և թե՛ Հայաստանի Հանրապետությունում նոր գործարար նախաձեռնություններ իրականացնելու որոշումների կայացման վրա:
Ստորև ներկայացվում են նախագծի քննարկման արդյունքում Միության անդամների կողմից ներկայացված տեսակետների հիման վրա ձևավորված ամփոփ դիրքորոշումը, որը հիմնավորում է ներկայացված նախագծի ընդունման անթույլատրելիությունը.
1. Նախ և առաջ, նման օրենսդրական նախաձեռնությամբ հանդես գալը լուրջ հիմքեր է տալիս եզրահանգելու, որ ՊԵԿ-ի գերնպատակը անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելն է, այլ ոչ թե հարկերի վճարման ապահովմանը հասնելը:
Եթե գործող իրավակարգավորումներից հանվում են քրեական պատասխանատվությունից ազատելու վերաբերյալ խրախուսական նորմերը, ապա ակնհայտ է, որ քրեական պատասխանատվությունից չազատվելու դեպքում որևէ անձ անկասկած կամովին չի վճարելու նաև հարկերի գումարը: Դժվար է պատկերացնել, որ կգտնվի որևէ անձ, որը կդատապարտվի օրինակ ազատազրկման և միաժամանակ կամովին կվճարի նաև չվճարված հարկի գումարները. վստահաբար դա տեղի չի ունենանալու, քանի որ անձը արդարացիորեն համարելու է, որ արդեն իսկ ազատազրկման տեսքով չափազանց «ծանր գին» է վճարելու ինչ-ինչ համգամանքներով պայմանավորված՝ թույլ տրված իրավախախտման համար:
Հետևաբար, եթե ՊԵԿ-ն իրականում մտահոգված է հարկերի հավաքագրմամբ և հարկային կարգապահության բարձրացմամբ, ապա պարզապես պետք է հրաժարվի նման նախաձեռնությունից, քանի որ դրա ընդունումը, ի թիվս տնտեսության վրա մի շարք այլ կործանարար ազդեցությունների, ուղղակիորեն խորացնելու է նաև հարկային չվճարումների խնդիրը:
2. Անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու պարագայում ՊԵԿ-ը ստիպված է լինելու լրացուցիչ վարչարարական ջանքեր կիրառել և ռեսուրսներ ծախսել չվճարված հարկային պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար, քանի որ, ինչպես արդեն նշվեց, որևէ անձ կամովին չի վճարելու հարկերի գումարները, եթե միաժամանակ ենթարկվի նաև քրեական պատասխանատվության: Ընդ որում, ՀՀ հարկային օրենսգիրքը հարկային մարմիններին բավականին լայն գործիքակազմ է վերապահել հարկային պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար՝ ընդհուպ մինչև գույքի բռնագրավում: Հետևաբար, առաջանում է պարզագույն հարց. եթե անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու պարագայում ՊԵԿ-ը ստիպված է լինելու կիրառել այդ գործիքակազմը՝ նաև հարկային պարտավորությունների կատարումն ապահովելու համար, ապա այդ լայն գործիքակազմն ինչու՞ չի կիրառում նախքան քրեական գործեր հարուցելը:
Առնվազն տարօրինակ է, թե ինչո՞ւ է ՊԵԿ-ը հրաժարվում նվազագույն վարչարարական ծախսերով, այն է՝ խրախուսական նորմերի ուժով, հասնելու հարկերի վճարմանը, քանի որ վերջին տարիների փորձը ապացուցել է այդ նորմերի լիակատար կենսունակությունը՝ հարկերի վճարմանը հասնելու գործընթացում:
Ի վերջո, ժամանակն է գիտակցել, որ հարկային վարչարարության ընթացքում գործարարությանը չվնասելը պետք է համարվի գերակա, և հարկային իրավախախտումների դեպքում քրեական գործիքակազմը պետք է կիրառվի միայն այն դեպքում, երբ վարչա-իրավական եղանակներով հարկային պարտավորությունների կատարումն ապահովող բոլոր հնարավորությունները սպառված են:
3. Հարկային կարգապահությունը մեծապես կախված է թե՛ տնտեսվարող սուբյեկտների համապատասխան մասնագետների (հաշվապահներ, հարկային մասնագետներ և այլն) և թե՛ հարկային ծառայողների հարկային գրագիտության մակարդակից: Հաշվի առնելով հարկային օրենսդրության բարդությունը, դրա փոփոխման հաճախականությունը, օրենսդրական նորմերի կիրառման մասնագիտական նրբությունները, միջազգային հարկային իրավակարգավորումների կիրառման առանձնահատկությունները՝ անգամ պրոֆեսիոնալ մասնագետների գերակշիռ մեծամասնությունը երաշխավորված չէ անսխալ գործելաոճից: Այս իրավիճակը անպայմանորեն պահանջում է հարկային իրավախախտումների հիմքով արարքը «հանցագործություն» որակելու մոտեցումները (այդ թվում՝ օրենսդրական) տրամագծորեն տարբերակել մնացած դեպքերով հանցագործությունների որակման դեպքերից: Հակառակը նշանակելու է, որ օրենսդրության բարդությամբ պայմանավորված՝ մասնագիտական սխալներ թույլ տված անձինք համարվելու են հանցագործներ և ենթարկվելու են քրեական պատասխանատվության, ինչը պարզապես անթույլատրելի է:
4. Քրեական գործերի հարուցման հիմքում դրված «նախնական հաշվարկները» շատ դեպքերում այնքան հեռու են լինում չվճարված հարկի իրական մեծություններն արտացոլելուց, որ տպավորություն է ստեղծվում, թե այդ հաշվարկները կատարվել են որևէ այլ երկրի օրենսդրություն կիրառելով: Սակայն, դա դեռ ամենը չէ. «նախնական հաշվարկների» հիման վրա քննիչի նշանակած հարկային ստուգումների ընթացքում հարկային ծառայողները համարձակություն չեն դրսևորում քննիչի տրամադրած «ելակետներից» էականորեն շեղվելու: Արդյունքում ունենում ենք անհիմն կազմված ակտ, որը հետագայում վերացվում է դատական կարգով, իսկ մինչև ակտի վերացումը՝ կալանավորված անձ: Հարց. իսկ ո՞վ է պատասխանատվություն կրելու անձին անհիմն կալանավորելու և դրա արդյունքում նրա ձեռնարկատիրական գործունեությանը էական վնաս հասցնելու համար:
Հետևաբար, միանգամայն արդարացի են հանրայնորեն շրջանառվող այն մասնագիտական տեսակետները, որ նման պարագայում քրեական պատասխանատվություն պետք է կիրառվի հենց վերը նշված պետական ծառայողների նկատմամբ:
5. Նախագծի ընդունման դեպքում պետք է պարզապես մոռանալ առհասարակ ՀՀ ներդրումային գրավչության մասին: Ավելին, տեղի է ունենալու ՀՀ-ից կապիտալի արտահոսք: Հարկային իրավախախտումների դեպքերով ՊԵԿ-ը, որպես կանոն, գերադասում է կալանավորել կազմակերպությունների հիմնադիրներին, քանի որ վերջիններս են կայացնում չվճարված հարկի գումարները վճարելու կամ չվճարելու վերաբերյալ որոշումները և նրանց կալանավորելով հարկի վճարմանը հասնելու գործընթացը ՊԵԿ-ի համար շատ ավելի դյուրին է: Բայց չպետք է մոռանալ, որ կազմակերպության հիմնադիրները նաև ներդրումային որոշումներ կայացնող անձինք են: Եվ, եթե գործող խրախուսական նորմերի գործողության դեպքում նրանք երաշխավորված են, որ հնարավոր հարկային իրավախախտումը հաստատվելու դեպքում կարող են վճարել հարկերը, գումարած՝ օրենսդրությամբ սահմանված տույժերն ու տուգանքները և չենթարկվել քրեական պատասխանատվության, ապա առաջարկության ընդունման դեպքում կատարված ներդրումները պարզապես հանելու են ՀՀ-ից:
6. Ավելորդ է անգամ հիմնավորել, որ նման նախագծի ընդունումը պարունակում է լուրջ կոռուպցիոն ռիսկեր: Եթե հարկ վճարողը ինչ-ինչ հանգամանքներում թույլ է տվել հարկային իրավախախտում, ապա ձգտելու է համաձայնության հասնել համապատասխան հարկային ծառայողների հետ՝ քրեական պատասխանատվություն նախատեսող շեմը (10 կամ 20 մլն. դրամը) չգերազանցելու կամ առհասարակ քրեական պատասխանատվության չենթարկվելու համար: Եվ հակառակը, հարկային ծառայողները, քրեական պատասխանատվության ենթարկելու սպառնալիքով պարզապես իրենք են թելադրելու իրենց պայմանները՝ հարկ վճարողի հետ համաձայնության գալու հարցում:
7. ՀՀ գործող քրեական օրենսգիրքն ընդունվել է 2021 թվականի մայիսի 27-ին և ուժի մեջ է մտել 2022 թվականի հուլիսի 1-ին: Նոր քրեական օրենսգրքով պահպանվել են նախկին քրեական օրենսգրքով սահմանված խրախուսական նորմերը՝ հարկերի վճարման հիմքով անձին քրեական պատասխանատվության չենթարկելը: Այսինքն, թե՛ նախկին օրենքի գործողության երկար տարիների ընթացքում և թե՛ նոր օրենքի ընդունման փուլում ՊԵԿ-ը չի համարել, որ այդ խրախուսական նորմերի վերացումը կբարձրացնի հարկային կարգապահությունը և կկանխարգելի հարկային հանցագործությունները: Մյուս կողմից, ամեն տարի ՊԵԿ-ը հայտարարում է, որ հարկային կարգապահությունը բարելավվում է (յուրաքանչյուր հաջորդ տարի նախորդ տարվա համեմատ ՀԴՄ կտրոնների թվաքանակի աճ, հայտարարագրվող շրջանառությունների աճ, ձևակերպվող վարձու աշխատողների թվականակի աճ, աշխատավարձի ֆոնդի աճ և այլն): Հետևաբար, եթե նոր օրենքի ընդունման դեպքում պահպանվել են խրախուսական նորմերը (ըստ էության կարևորվել է հարկերի վճարման հանգամանքը), իսկ նոր օրենքի ընդունումից հետո հարկային կարգապահությունը բարելավվում է, ապա բոլոր հիմքերը կան ենթադրելու, որ այս առաջարկության ներկայացումն ամենևին հարկային կարգապահության բարելավման կամ հարկային հանցագործությունների կանխարգելման նպատակ չի հետապնդում, այլ հնարավոր է հետապնդում է բոլորովին այլ նպատակ:
8. Ի տարբերություն նախորդ տարիների, 2024 թվականի ընթացքում ՊԵԿ-ը չի հայտարարում հարկային եկամուտների հաստատված ցուցանիշների գերակատարման մասին: Ավելին, ըստ պաշտոնական տեղեկատվության՝ 2024 թվականի 1-ին կիսամյակի հարկային եկամուտները պակաս են հավագրվել ծրագրավորվածից շուրջ 117 մլրդ. դրամ: Այս միտումների պահպանման դեպքում տարեկան թերակատարումը կարող է հասնել շուրջ 230 մլրդ. դրամի, որը բյուջեով հաստատված տարեկան հարկային եկամուտների գրեթե 10 տոկոսն է: Իհարկե, պետության համար կարևոր է, որ կառավարությունը տիրապետի բավարար ֆինանսական ռեսուրսների՝ բյուջեով նախատեսված ծախսերի կատարման համար: Բայց դա ամենևին չի նշանակում, որ որպես ստեղծված իրավիճակի շտկման ուղղություն, պետք է դիտարկվի գործարարներին համատարած քրեական պատասխանատվության ենթարկելը, դրա պատճառները պետք է փնտրել այլ տեղերում, առավել ևս որ հարցի կարգավորման այդ տարբերակը ունենալու է միանգամայն հակառակ էֆեկտը՝ մեծանալու են հարկային չվճարումները:
9. Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը նույնպես փաստում է, որ երկրների գերակշիռ մեծամասնությունը հարկային իրավախախտումներ դեպքում նույնպես նախապատվությունը տալիս է հարկերի վճարման հանգամանքին և կիրառում է նման խրախուսական նորմեր: Մասնավորապես, ԵԱՏՄ անդամ երկրները, հարևան Վրաստանը, նույնպես կիրառում են նման խրախուսական նորմեր: Դժվար է հիմնավորել, որ հարկային կարգապահությունը Հայաստանում ավելի ցածր է, քան օրինակ, Ռուսաստանի Դաշնությունում, Ղազախստանում կամ Ղրղզստանում:
Միայն ավտորիտար համարվող Ադրբեջանն է, որ վերջին տարիներին իր քրեական օրենսդրությունից հանել է հարկերի վճարման դեպքում անձին քրեական պատասխանատվության չենթարկելու նորմը: Բայց փոխարենը, նույնիսկ ավտորիտար համարվող Ադրբեջանն իր քրեական օրենսգրքում անգամ առանձապես խոշոր չափերով հարկերի չվճարման դեպքում, որպես պատժի միակ տեսակ չի դիտարկում ազատազրկումը, այլ զուգահեռաբար, դիտարկում է նաև տուգանքը՝ պետությանը պատճառված վնասի 4-ից 5-ապատիկի չափով (այսինքն՝ կամ տուգանք կամ ազատազրկում):
10. Ուսումնասիրելով Տնտեսական Համագործակցության և Զարգացման Կազմակերպության (OECD) անդամ 47 երկրների փորձը, կարող ենք փաստել, որ, այո, հարկային իրավախախտումների համար ՏՀԶԿ բոլոր անդամ երկրները կիրառում են քրեական հետապնդում: Սակայն, անգամ այս երկրներում, որոնք, ի համեմատ ՏՀԶԿ անդամ չհանդիսավող երկրների, հարկային իրավախախտումներում ավելի կոշտ քրեական գործիքակազմի կիրառման կողմնակից են, կիրառում են մի շարք նորմեր՝ որի հիմքում կրկին հարկերի վճարման գերակայությունն է: Մասնավորապես ՏՀԶԿ անդամ երկրների գերակշիռ մեծամասնությունում,
• քրեական հետապնդում կարող է հարուցվել հարկերից խուսափելու (tax evasion) կամ հարկային մեքենայությունների կամ հարկային խարդախությունների (tax fraud) հիմնավորման դեպքերում, այսինքն՝ բացառվում է հարկերից խուսափելու միտում չլինելու կամ հարկային իրավախախտումների առնչությամբ մասնագիտական վեճի հանգուցալուծման (բողոքարկման) ընթացքում քրեական հետապնդում իրականացնելը՝ անկախ հարկի գումարի մեծությունից.
• անգամ հարկերից խուսափելու կամ հարկային մեքենայությունները հիմնավորվելու դեպքում անձին քրեական պատասխանատվության ենթարկելու հավանականությունը էականորեն նվազում է (օրենսդրությունը անձին քրեական պատասխանատվության չենթարկելու որոշումներ կայացնելու իրավասություն համապատասխան լիազոր մարմիններին վերապահում է), երբ չվճարված հարկի գումարը՝ տույժերով և տուգանքներով հանդերձ ամբողջությամբ վճարվում է.
• քրեական հետապնդումը դիտարկվում է որպես «պահուստային» գործիք և նախապատվությունը տրվում է վարչական գործիքակազմով և արդյունավետ վարչարարական ծախսերով հարկի վճարմանը հասնելուն: Իսկ քրեական գործիքակազմը կիրառվում է այն դեպքերում, երբ այն համարվում է հարկի վճարումն ապահովելու վերջին հնարավորությունը:
11. Նման օրենսդրական նախաձեռնություն ներկայացնելուց առաջ ՊԵԿ-ը ճիշտ կլիներ նախ հանդես գար ինքնահարցադրմամբ և վերլուծելով վերջին տարիներին ձևավորված իրողությունները բացահայտեր, թե արդյո՞ք հարկային ծառայողներն իրենց վերահսկողական գործառույթների իրականացման ժամանակ գործում են իրավաչափ և հարկ վճարողներին առաջադրում են բացառապես օրենսդրության պահանջներին համապատասխանող չափով հաշվարկված հարկեր: Բազմաթիվ հարկային ստուգումների ընթացքի և արձանագրված արդյունքների պարզ դիտարկումները փաստում են, որ պատկերը շատ մեղմ ասած «տխուր է», քանի որ.
• Ստուգման ակտերի նախագծերի կազմման փուլում ակտի նախագծի վերաբերյալ ներկայացված առարկություններն առհասարակ քննարկման առարկա չեն դառնում (չկա որևէ դեպք, երբ ակտի նախագծի վերաբերյալ ներկայացված առարկության արդյունքում վերջնական ակտը բովանդակային առումով փոխվի): Այսինքն, վարչարարական այն «ֆիլտրը» որը օրենքի պահանջով պետք է աշխատի և կանխարգելի անհիմն ակտերի կազմումը և զերծ պահի կարգապահ հարկ վճարողին հետագա ռեսուրսների անհարկի վատնումից, գոյություն չունի, չի աշխատում.
• Հարկային մարմնի բողոքարկան հանձնաժողովը բավարար խորությամբ չի ուսումնասիրում համալիր հարկային ստուգումների արդյունքում կազմված ստուգման ակտերը և հարկ վճարողներին ուղղորդում է դատարան (դրանց հիմնական մասը դատարանի որոշումներով վերացվում են): Դա է պատճառը, որ համալիր ստուգման ակտերով հանձնաժողովին դիմելու դեպքերը կտրուկ նվազել են: ՊԵԿ-ի կայքից կարելի է հեշտությամբ տեսնել, որ հանձնաժողովին հիմնականում դիմում են թեմատիկ հարցերով (ՀԴՄ, կանխիկ վճարումների ընդունում, չձևակերպված աշխատողներ), իսկ եթե հատուկենտ «լուրջ» ակտերով դիմում են հանձնաժողով, ապա վերջինս ինչ-որ վերացական ձևակերպումներով (առանց բողոքի հիմքում դրված կոնկրետ փաստարկներին անդրադառնալու) մերժում է բողոքը:
Եթե դեռևս վերը նշված իրավիճակը փաստացի առկա է և փոփոխման միտումներ չի նշմարվում, ապա հարկ վճարողներից հարկային կարգապահության բաձրացում անկնալելուց առաջ ՊԵԿ-ը նախ և առաջ պետք է լրջորեն վերանայի հարկային վարչարարության ընթացքում հարկ վճարողների ցուցաբերվող մոտեցումները:
12. Պակաս մտահոգիչ չէ նաև ՀՀ մաքսային սահմանով տեղափոխվող բոլոր ապրանքների մասով մաքսային կանոնների խախտումը (մասնավորապես, մաքսային սահմանով տեղափոխվող ապրանքները չհայտարարագրելը) մաքսանենգություն որակելը և անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելը:
ՀՀ մաքսային սահմանով տեղափոխվող բոլոր ապրանքների մասով մաքսային կանոնների խախտումը որպես մաքսանենգություն որակելու մոտեցումը վերանայելու օրենսդրական նախաձեռնությամբ ՀՀ կառավարությունը հանդես է եկել դեռևս 2016 թվականին, որի արդյունքում այն հիմնականում ապաքրեականացվել է, և առ այսօր այն վերաբերելի է միայն որոշակի թվով սահմանափակ ապրանքների (զինամթերք, թմրամիջոց, մշակութային արժեքներ, ռազմավարական տեսանկյունից կարևոր ապրանքատեսակներ և այլն): Գտնում ենք, որ ՊԵԿ-ը բավարար հիմնավորումներ չունի կրկին նախկին կարգավորումներին վերադառնալու համար:
Բացի այդ, գործնականում բազմաթիվ են դեպքերը, երբ մի շարք երկրներից ներմուծումների դեպքում (Չինաստան, ԱՄԷ և այլն) ապրանքների ներմուծումից և բեռնատարողությունները բացելուց հետո է պարզ դառնում փաստաթղթերում նշված ապրանքների և փաստացի մատակարարված ապրանքների տարբերությունները, որը կարող է բացահատվել նաև անմիջապես ներմուծումից հետո նախաձեռնված հետբացթողումային ստուգումների արդյունքում: Նշված դեպքերում անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելը, մեղմ ասած, արդարացի չէ և անհիմն է:
Ելնելով վերոգրյալից կրկին անգամ առաջարկում ենք ձեռնպահ մնալ ներկայացված նախագծին հետագա ընթացք տալուց:
Կից ներկայացվում է նաև իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում (https://www.e-draft.am/projects/7564) նախագծի քվեարկության արդյունքներն ու մասնագիտական համայնքի կարծիքները:
