Freedom House միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունը «Ինչո՞ւ Լեռնային Ղարաբաղում հայեր չկան» վերնագրով լայնածավալ փաստահավաք զեկույց է ներկայացրել, որում մանրամասն կերպով ուսումնասիրության են առնվում ԼՂ-ում տեղի ունեցած իրադարձությունները՝ սկսած 2020 թվականի երկրորդ ղարաբաղյան պատերազմից մինչև 2023 թվականի սեպտեմբերին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ Ադրբեջանի ռազմական հարձակմամբ և դրա հետևանքներով։
Զեկույցը, մասնավորապես, ներառում է միջազգային փաստահավաք առաքելության աշխատանքը՝ ներառյալ հարցազրույցներ հարյուրավոր վկաների և բաց աղբյուրների հետ, որը նպատակ ունի պատասխանել այն հարցին, թե ինչու 2024 թվականի մայիսի դրությամբ Լեռնային Ղարաբաղում այլևս էթնիկ հայեր չկան։
Զեկույցը վերլուծության է ենթարկել և փաստել, թե ինչպես են Լեռնային Ղարաբաղում մարդիկ դիտավորյալ կերպով ենթարկվել կանոնավոր հարձակումների, ահաբեկման, տարրական իրավունքներից և համապատասխան կենսապայմաններից զրկվածության և զանգվածային տեղահանությունների։
Ապացույցները ցույց են տալիս, որ ադրբեջանական պետությունը գործել է մեթոդաբար մշակված ռազմավարությամբ՝ Լեռնային Ղարաբաղն իր էթնիկ հայ բնակչությունից, պատմական և մշակութային ներկայությունից դատարկելու համար:
Զեկույցում ներկայացված ապացույցները հստակորեն մատնանշում են, որ այդ հարցում ադրբեջանական իշխանություններն իրենց գործողություններն իրականացրել են մեթոդական և համակարգված ձևով՝ նպատակ ունենալով Լեռնային Ղարաբաղը զրկել բնիկ հայերից, մաքրել տարածաշրջանը հայկական պատմական ժառանգությունից ու մշակույթից։
Freedom House միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպության հրապարակած զեկույցում ներկայացված են նաև 2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղի դեմ Ադրբեջանի սանձազերծած 44-օրյա պատերազմը, Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի 9-ամսյա շրջափակումը և դրա հետևանքով առաջացած հումանիտար ճգնաժամը, խաղաղ բնակչության դեմ հարձակումները և ահաբեկման, Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների առաքելության հետ կապված իրադարձությունները, էթնիկ հայերի զանգվածային տեղաշարժը Լեռնային Ղարաբաղից Հայաստան, տարածաշրջանում հայերի առկայության փաստերի ոչնչացումը, հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը։
«44-օրյա պատերազմը ծանր փորձ էր Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի համար․ ավերածությունները, ավերիչ տեղահանումները և մարդկային կորուստները սրել են բնակիչների շրջանում Ադրբեջանի հանդեպ գոյություն ունեցող համընդհանուր վախի զգացումը: Արտադատական սպանությունների հիշողություններ, Ադրբեջանի զինված ուժերի զինծառայողների կողմից խոշտանգումներ և քաղաքացիական անձանց առևանգումներ, այդ թվում՝ տարեցների և հաշմանդամություն ունեցող անձանց դեմ։ Հարցվածներից շատերը նշել են, թե որքան են վախեցել՝ հանդիպելով ադրբեջանցի զինծառայողների հետ։ Նրանց հետ հանդիպելու հավանականությունը սպանության, խոշտանգումների կամ առևանգման վախ էր առաջացնում»,- նշված է զեկույցում։
2020 թվականից մինչև 2024 թվականի մայիս ընկած իրադարձությունների ընթացքում կազմակերպության փաստահավաք առաքելությունն իր ուսումնասիրությունների ընթացքում արձանագրել է Ադրբեջանի պաշտոնյաների կողմից մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումներ, միջազգային մարդասիրական իրավունքի և միջազգային քրեական իրավունքի խախտումներ, ինչպես նաև միջազգային իրավունքի պարտադիր նորմերի լուրջ խախտումներ։
Զեկույցում անդրադարձ է կատարվել նաև Լեռնային Ղարաբաղ բնական գազի մատակարարման խափանումներին. «2022 թվականի մարտի 8-ին Ադրբեջանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքում Հայաստանից Լեռնային Ղարաբաղ տանող միակ գազատարի մի հատվածը վնասվել է։ Այնտեղ այս ընթացքում եղել են ցուրտ ջերմաստիճաններ ժամանակի ընթացքում, և մարդիկ հայտնել են, որ իրենց տները տաքացնելու դժվարություններ են ունեցել: Նրանցից շատերը ստիպված են եղել անցնել էլեկտրական ջեռուցման համակարգերի, ինչը ծանրաբեռնել է էլեկտրամատակարարման ենթակառուցվածքը՝ առաջացնելով էլեկտրաէներգիայի անջատումներ, որոնք էլ ավելի են նվազեցնել ջեռուցման հասանելիությունը: Խողովակաշարը վերականգնվել է 11 օր անց՝ մարտի 18-ին, սակայն մի քանի օր անց կրկին անջատվել է ևս մեկ շաբաթով, որի ընթացքում Ադրբեջանի իշխանությունները տեղադրել են դրա վրա փակող փական: Փականն այնուհետև օգտագործվել է Լեռնային Ղարաբաղ գազամատակարարումը դադարեցնելու համար առնվազն 10 անգամ՝ մինչև գազատարի ամբողջական փակումը 2023 թվականի մարտին։
Զեկույցն, ուսումնասիրության առնելով Ադրբեջանի իշխանությունների գործողությունները և հռետորաբանությունը, նկատել է, որ այն հիմնավոր հիմքեր է տալիս եզրակացնելու, որ նրանց բռնի տեղահանումը եղել է միտումնավոր: Փաստերը ցույց են տալիս, որ գոյություն ունի համակարգված երկարաժամկետ ծրագիր, որն ուղղված է Լեռնային Ղարաբաղը էթնիկ հայ բնակչությունից ազատելուն: Այդ քաղաքականությունը ձեռք է բերվել կանոնավոր գործողությունների միջոցով, որոնք հանդիսանում են մարդու իրավունքների, միջազգային մարդասիրական իրավունքի և միջազգային քրեական իրավունքի կոպիտ խախտումներ։
Զեկույցը հստակ մատնանշում է, որ ադրբեջանական պետությունը աստիճանաբար և մեթոդաբար ստեղծել է այնպիսի կենսապայմաններ, որոնք նպատակ են ունեցել կամ հայ բնակչության աստիճանական ոչնչացման, կամ էլ անհնարին դարձնել նրանց մնալն ու գոյատևումը, որը հանգեցրել է բռնի տեղահանության:
«Հայերի տեղահանումից հետո Ադրբեջանի պաշտոնյաների պաշտոնական հայտարարությունն այն մասին, որ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը «լուծվել է» և «արդարությունը վերականգնվել է», ավելի է վկայում կանխամտածվածության մասին»,- ասված է զեկույցում:
Զեկույցը նկատում է, որ միջազգային նորմերի մշտական անտեսումը և շարունակվող խախտումները, չնայած միջազգային դատապարտմանը, նույնպես վկայում են հայ բնակչությանը վերաբնակեցնելու՝ Ադրբեջանի կառավարության մտադրության մասին:
Զեկույցը նշում է, որ Ադրբեջանի փաստաթղթավորված գործողությունները համապատասխանում են էթնիկ զտումների չափանիշներին, որոնք հասկացվում են նախկին Հարավսլավիայի հակամարտության համատեքստում, որն իրականացվել է արտադատական սպանությունների, խոշտանգումների, կամայական ձերբակալությունների և կալանավորումների, ինչպես նաև սննդի և կյանք փրկող դեղամիջոցների հասանելիության սահմանափակումների միջոցով:
Հրապարակված զեկույցը նաև հիշեցրել է, որ Ադրբեջանն իրականացրել է Լեռնային Ղարաբաղի էթնիկ բնակչության տեղահանությունն՝ անտեսելով միջազգային բոլոր կառույցների, այդ թվում ՄԱԿ-ի արդարադատության միջազգային դատարանի և այլ կառույցների ընդունած բանաձևերը։
Փաստահավաք առաքելության կատարած աշխատանքը ցույց է տվել, որ առկա են բավարար ապացույցներ՝ եզրակացնելու, որ ադրբեջանական այս գործողությունները, ինչպես նաև զեկույցում նշված այլ արարքները, նույնպես հանցագործություններ են՝ համաձայն Միջազգային քրեական դատարանի Հռոմի կանոնադրության, ներառյալ 7-րդ հոդվածը (մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունները)։ 8-րդ հոդվածը, որի համաձայն՝ կատարվածները պատերազմական հանցագործություններ են և համահունչ են տեղահանության կամ բնակչության բռնի տեղափոխման սահմանմանը:
Այս բացահայտումները և Ադրբեջանում ներպետական հետապնդումների բացակայությունն ընդգծում են միջազգային իրավական վերահսկողության և հաշվետվողականության հրատապ անհրաժեշտությունը, որպեսզի գործը փոխանցվի Միջազգային քրեական դատարան՝ ապահովելու մանրակրկիտ հետաքննություն և այս սարսափելի արարքների համար պատասխանատու անձանց նկատմամբ հնարավոր քրեական հետապնդում:
