Մեկ տարի առաջ հայերը փախել են Լեռնային Ղարաբաղից՝ Ադրբեջանի ռազմական գործողությունից հետո։ Բայց ոչ բոլորին են բաց թողել հարևան Հայաստան. Ղարաբաղի հայերի առաջնորդները, այդ թվում՝ միլիարդատեր Ռուբեն Վարդանյանը, ձերբակալվել են և ուղարկվել Բաքու։
Ի՞նչ է սպասվում չճանաչված Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախկին նախագահներին ու նախարարներին. Ո՞վ է նրանց պաշտպանում: Իսկ ինչո՞ւ են դրանց բաց թողնելու հույսերը կապվում COP29 կլիմայական համաժողովի հետ:
Լրագրող Լիլիթ Շահվերդյանը BBC-ի ռուսական ծառայության համար զրուցել է նրանց հարազատների ու փաստաբանների հետ։
Անցած սեպտեմբերին, տասնամսյա շրջափակումից հետո, Լեռնային Ղարաբաղն անցավ Ադրբեջանի լիիրավ իրավասության տակ։ Այդ օրերին ադրբեջանցի սահմանապահները ձերբակալել էին ութ հայերի՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (ԼՂՀ) չճանաչված հանրապետության նախկին ռազմական և քաղաքական առաջնորդներին։
Նրանց թվում են երեք նախկին նախագահներ՝ Արկադի Ղուկասյանը, Բակո Սահակյանը և Արայիկ Հարությունյանը։ Բայց այս խմբից ամենահայտնին ռուսաստանաբնակ հայ միլիարդատեր Ռուբեն Վարդանյանն է, ով ԼՂՀ կառավարությունում մի քանի ամիս զբաղեցրել է պետնախարարի պաշտոնը։
Իշխանություններն ու իրավապաշտպանները տարբեր տեղեկություններ են տալիս բանտարկյալների ստույգ թվի մասին։ Բաքվում խոսում են 23 հայ գերիների մասին՝ 2023 թվականի սեպտեմբերին ադրբեջանական ռազմական գործողության արդյունքում կալանավորված ԼՂՀ ութ ղեկավար և 15 ռազմագերի և քաղաքացիական անձինք։
Սակայն իրավապաշտպան Սիրանուշ Սահակյանը, ով ներկայացնում է հայ բանտարկյալների շահերը Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում (ՄԻԵԴ), կարծում է, որ բանտարկյալների իրական թիվը զգալիորեն գերազանցում է պաշտոնական տվյալները։
Ինչ է կատարվում Ղարաբաղի նախկին ղեկավարների հետ
Սեպտեմբերի սկզբին Ադրբեջանի գլխավոր դատախազը հայտարարեց, որ հետաքննությունն ավարտվել է, և որ Ղարաբաղի նախկին ղեկավարների գործերը շուտով կներկայացվեն դատարան։ Սա, թերեւս, առաջին հայտարարությունն էր նրանց ճակատագրի մասին ձերբակալությունից հետո։
Մեկ տարի առաջ ադրբեջանական լրատվամիջոցներում ակտիվորեն լուսաբանվում էր նախկին պաշտոնյաների ձերբակալությունը։ Հրապարակվել են կադրեր, որտեղ նախկին ղեկավարները ձեռքերը կապած տանում են Ադրբեջանի Պետական անվտանգության ծառայության շենքով, ինչպես նաև նրանց լուսանկարները քննչական մեկուսարանում։
Բայց դրանից հետո նրանց մասին նոր կադրեր չեն հրապարակվել։ 2023 թվականի մարտին ադրբեջանական պետական AzTV հեռուստաալիքը հայտարարեց ԼՂՀ նախկին նախագահ Արայիկ Հարությունյանի և ԼՂՀ պաշտպանության նախկին նախարար Լևոն Մնացականյանի հետ հարցազրույցի մասին։
Սակայն հաղորդումը եթերից հանվել է։ «Հարցազրույցների հեռարձակումը կախված է ոչ միայն մեզանից։ Մենք կանգնած ենք հարցի առաջ, թե որքանով է նպատակահարմար այն հրապարակել հիմա», — բացատրել էր հեռուստաալիքի ներկայացուցիչը չեղարկման պատճառները:
Այդ ժամանակից ի վեր բանտարկյալները չեն հայտնվել լրատվամիջոցներում։
BBC-ն կապ է հաստատել երկու ձերբակալված նախկին պաշտոնյաների ընտանիքի անդամների հետ։ Երկուսի հարազատներն էլ հայտնել են, որ հեռախոսային կապի մեջ են բանտարկյալների հետ, սակայն չեն կարող ինքնուրույն զանգեր կատարել։ Նրանք խոսել են անանունության պայմանով։
«Մենք շատ քիչ բան գիտենք նրա վիճակի մասին: Չգիտեմ, թե երբ նա կկարողանա նորից զանգահարել՝ [Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի] կամ այլ միջնորդների միջոցով։ Շփվում ենք, բայց նա չի ներկայացնում իր վիճակը, միայն ասում է, որ ամեն ինչ լավ է։ Սովորաբար ինքս եմ նրան ընտանեկան նորություններ պատմում»,- ասել է զրուցակիցներից մեկը։
Դատավարությունների մասին նա իմանում է միայն ադրբեջանական լրատվամիջոցներից։
Մեկ այլ բանտարկյալի որդին BBC-ի հետ զրույցում նման իրավիճակ է նկարագրել. «Ժամանակ առ ժամանակ զանգում է մեզ՝ ասելով, որ իր առողջությունը լավ է։ Չի եղել, որ նա երկար ժամանակ կապի մեջ չլինի»։
Բանտարկյալների ընտանիքները հասկանում են, որ մոտ ապագայում կարող են չտեսնել իրենց հարազատներին։ «Մենք հույս ունենք, որ նա կազատվի, բայց դրա համար դեռ իրական նախադրյալներ չենք տեսնում»,- BBC-ին տված հարցազրույցում ասել է հարազատներից մեկը։ Նա նշել է, որ իրենց ընտանիքին Հայաստանի կառավարությունից գրեթե ոչ մի օգնություն չի եղել:
Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն (ԿԽՄԿ) միակ կազմակերպությունն է, որը գործնական մակարդակով հանդես է գալիս որպես միջնորդ Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև, ֆիզիկական հասանելիություն ունի ձերբակալվածների հետ և ապահովում է նրանց կապը ընտանիքների հետ։
ԿԽՄԿ-ն տեղեկացնում է հայկական և ադրբեջանական լրատվամիջոցներին բանտարկյալներին իր այցելությունների մասին։ Վերջին անգամ նման այցեր գրանցվել են այս տարվա օգոստոսին։
Ռուս միլիարդատեր և ղարաբաղցի զինվորականներ
Ղարաբաղի հայերի նախկին ղեկավարների հարազատները փորձում են մանրամասներ չբացահայտել նրանց պահման պայմանների մասին, որպեսզի չվատացնեն նրանց առանց այն էլ խոցելի վիճակը։ Սակայն Ռուբեն Վարդանյանի իրավաբանների միջազգային թիմն այլ մարտավարություն է ընտրել:
Այս տարվա հունիսին կոչ է ուղարկվել ՄԱԿ-ի Խոշտանգումների հարցերով հատուկ զեկուցողին՝ դատապարտելու Վարդանյանի կողմից կրած վատ վերաբերմունքն ու խոշտանգումները։ Նամակում նշվում է, որ Վարդանյանի կողմից 2024 թվականի ապրիլին հացադուլ հայտարարելուց հետո նրան տարել են պատժախուց՝ զրկելով սննդից ու խմելու ջրից։
Փաստաբաններն ասում են, որ մեկուսացման պայմաններում խցի լույսերը շուրջօրյա չեն անջատվել, Վարդանյանին ստիպել են երկար ժամանակ կանգնել, նրան զրկել են զուգարանի թղթից, լվացվելու և ներքնազգեստ և հագուստ փոխելու հնարավորությունից:
Աշխարհի մի շարք հայտնի գործիչներ՝ Իռլանդիայի նախկին նախագահ Մերի Ռոբինսոնից մինչև Ֆրանսիայի նախկին արտգործնախարար Բեռնար Կուշները, կոչ են արել Ադրբեջանին ազատ արձակել Վարդանյանին։ 2024 թվականի օգոստոսին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի՝ Բաքու կատարելիք այցից առաջ Ռուսաստանի հայերի միությունը խնդրել է նրան բարձրացնել Ղարաբաղի հայ առաջնորդների հարցը, որը գտնվում էր Ադրբեջանում Բաքվում բանակցությունների ժամանակ։
Վարդանյանը կալանավորվել է Ղարաբաղում «ահաբեկչություն ֆինանսավորելու», ապօրինի զինված խմբավորումներ ստեղծելու և Ադրբեջանում ապօրինի գտնվելու համար։
Չճանաչված ԼՂՀ մյուս ղեկավարները մեղադրվում են խոշտանգումների, ահաբեկչական գործողությունների կամ ազգային ատելություն սերմանելու մեջ։
Օրինակ՝ Արայիկ Հարությունյանը մեղադրվում է 2020 թվականի Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ երկրի տարածքը ականապատելու, ապօրինի ռազմական կազմավորումներ ստեղծելու, ապօրինի զենք ներկրելու և ադրբեջանական քաղաքները գնդակոծելու մեջ։
Արկադի Ղուկասյանին, Բակո Սահակյանին և ԱԺ նախագահ Դավիթ Իշխանյանին մեղադրանք է առաջադրվել ահաբեկչության, ապօրինի զենք-զինամթերք ձեռք բերելու, կրելու, ինչպես նաև զինված խմբավորումներ ստեղծելու համար։ Իսկ նախկին արտգործնախարար Դավիթ Բաբայանին մեղադրանք է առաջադրվել Ադրբեջանի քրեական օրենսգրքի տասից ավելի հոդվածներով։
BBC-ն հարցում է ուղարկել Ադրբեջանի պետական անվտանգության ծառայությանը, սակայն պատասխան չի ստացել։
Ով է զբաղվում բանտարկյալների ազատ արձակմամբ
Վերջին մեկ տարվա ընթացքում Բաքուն և Երևանը սկսեցին ուղիղ բանակցություններ վարել՝ առանց Ռուսաստանի կամ Արևմուտքի միջնորդության։ Երկու կողմերն էլ ասում են, որ ձգտում են խաղաղության պայմանագիր կնքել որքան հնարավոր է շուտ, բայց ինչ-որ բան շարունակում է խանգարել:
Այնուամենայնիվ, կան նաև հաջողություններ. Դրանցից մեկը կարելի է համարել երկու երկրների սահմանի սահմանազատման գործընթացը։ Մյուսը նախորդ տարվա դեկտեմբերին ռազմագերիների փոխանակումն էր։ Այդ ժամանակ Ադրբեջանն ազատ արձակեց գերեվարված 32 հայերի, իսկ Հայաստանը վերադարձրեց երկու ադրբեջանցի զինվորների և սատարեց Բաքվի խնդրանքը՝ ընդունելու COP29-ը, այսինքն՝ կլիմայի փոփոխության հարցերով ՄԱԿ-ի համաժողովի 29-րդ նստաշրջանը: Համաժողովը տեղի կունենա նոյեմբերի 11-ից 22-ը։
Այս փոխանակման մեջ ընդգրկված չեն եղել Ղարաբաղի հայերի նախկին առաջնորդները։
Հայաստանը ԱԳՆ մակարդակով դատապարտել է Ղարաբաղի նախկին ռազմաքաղաքական ղեկավարության ձերբակալությունը և դիմել Արդարադատության միջազգային դատարան։ Սակայն Հայաստանի վարչապետն իր առաջնահերթությունների մեջ չի նշում նրանց ազատ արձակումը։
Այդուհանդերձ, հույս կա այս խնդրի նկատմամբ միջազգային ուշադրության նորացման համար։ BBC-ի հետ զրույցում իրավապաշտպան Սիրանուշ Սահակյանը և Ռուբեն Վարդանյանի շահերը ներկայացնող փաստաբան Ջարեդ Գենսերը վստահություն են հայտնել, որ նոյեմբերին COP29-ի մոտեցումը կարող է ևս մեկ անգամ համաշխարհային հանրության ուշադրությունը հրավիրել ռազմագերիների և քաղբանտարկյալների խնդրի վրա։
Գենզերը հայտնի ամերիկացի իրավապաշտպան գիտնական է, որը մասնագիտանում է քաղբանտարկյալների հարցում: Գենսերն ընդգծել է, որ միջազգային հանրությունը կարևոր դեր է խաղում այս հարցում. Միջազգային դատարաններում կան բազմաթիվ դերակատարներ, ովքեր խորապես մտահոգված են այն ամենով, ինչ կատարվում է Ադրբեջանում։ [Նախագահ Իլհամ] Ալիևը կարող է փորձել փախչել կամ թաքնվել այս ճշմարտությունից, բայց դա կհանգեցնի նրա համար հսկայական հեղինակության հետևանքների, որոնք միայն կավելանան COP29-ի մոտենալուն զուգահեռ»:
COP29-ի հետ կապված բանտարկյալների ազատ արձակման հույսերը կապված են նաև արևմտյան քաղաքական գործիչների հայտարարությունների հետ։ Այսպես, սեպտեմբերի սկզբին ԱՄՆ Սենատի արտաքին քաղաքականության հանձնաժողովի նախագահ Բեն Քարդինը կոչ արեց նախագահ Ալիևին ազատ արձակել հայ բանտարկյալներին և ադրբեջանցի ակտիվիստներին ու լրագրողներին, որոնք կալանավորվել են երկրում կոռուպցիայի կամ մարդու իրավունքների խախտումները լուսաբանելու համար:
Միջազգային կարևոր իրադարձություն, ինչպիսին է COP29-ը հյուրընկալելը, պետք է ընդունող երկրի վրա պարտավորություններ պարտադրի հարգել խոսքի և հավաքների ազատությունը, գրել է սենատորը։
ԱՄՆ-ի և ԵՄ-ի պաշտոնյաները նույնպես պարբերաբար բարձրաձայնում են հայ բանտարկյալների ճակատագրի մասին և Ադրբեջանին կոչ են անում վերաբերվել նրանց մարդկայնորեն և միջազգային իրավունքին համապատասխան։
Ակտիվիստների համար, որոնց համար Արևմուտքը ոտքի կանգնեց, համաներումներ եղել են նախկինում Ադրբեջանում, նշում է Chatham House-ի Միջազգային հարաբերությունների թագավորական ինստիտուտի գիտաշխատող Լոուրենս Բրոերսը: Հետևաբար, COP29-ին ընդառաջ չի կարելի բացառել բանտարկյալների ազատ արձակումը, սակայն առայժմ ոչինչ չի մատնանշում նման հեռանկարը:
«Ես միայն խոսակցություններ եմ լսել, որ դա կարող է տեղի ունենալ»,- ասել է փորձագետը։
Հայաստանի դիրքորոշումը և Փաշինյանի դիրքորոշումը
Փաստաբան Սիրանուշ Սահակյանը, ով ներկայացնում է հայ ռազմագերիների ընտանիքները միջազգային ատյաններում, կարծում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի շրջանակներում պետք է քննարկվի նրանց բոլոր ձերբակալված հայերի ազատ արձակման հարցը։ Բայց Հայաստանի իշխանությունների ջանքերը նրան անբավարար են թվում։
«Ճնշումը պետք է լինի միջազգային հանրության կողմից։ Հայաստանն ինքնուրույն ի վիճակի չէ անհրաժեշտ ճնշում գործադրել: Եթե նա մնա պասիվ դիրքերում և չդիմի միջազգային հանրությանն աջակցության համար, ապա անհրաժեշտ ճնշումը պարզապես չի լինի»,- ասում է Սահակյանը։
Վարդանյանի շահերի ներկայացուցիչ Ջարեդ Գենսերը պաշտոնական Երևանի ջանքերը գնահատել է որպես «լիակատար ձախողում»։ Նա պնդում է, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղ բանակցությունների շրջանակներում անգամ գերիների ազատ արձակման հարցը չի բարձրացվում։
Հայաստանի ԱԳՆ-ն, ի պատասխան BBC-ի հարցման, հայտարարել է, որ հայ ռազմագերիների, քաղաքացիական անձանց և ԼՂՀ նախկին ղեկավարների վերադարձը «առաջնահերթություն է համարվում և մշտապես գտնվում է ՀՀ արտաքին գործերի նախարարության ուշադրության կենտրոնում»:
Սակայն Հայաստանի վարչապետի վերջին հայտարարությունները վկայում են այն մասին, որ գոնե Վարդանյանը չպետք է հույսը դնի Երեւանի վրա։ Սեպտեմբերի սկզբին կայացած մամուլի ասուլիսում Փաշինյանը Վարդանյանի ճակատագրի պատասխանատվությունը փաստացի գցեց Ռուսաստանի վրա։
«Ինչպե՞ս եղավ, որ Ռուբեն Վարդանյանը հրաժարվեց ՌԴ քաղաքացիությունից, ո՞վ է նրան խորհուրդ տվել գնալ այս քայլին, ո՞վ է նրան ուղարկել կամ հրամայել գալ Հայաստանի Հանրապետություն, Լեռնային Ղարաբաղ, ի՞նչ նպատակով, ի՞նչ պայմաններով, ի՞նչ խոստումներ են տվել», — հարցրել է ՀՀ վարչապետը՝ ի պատասխան Վարդանյանի ճակատագրի մասին լրագրողների հարցին։
Այս ակնարկները նման են Ադրբեջանի պետական լրատվամիջոցների հռետորաբանությանը, որտեղ Վարդանյանին անվանում են Ղարաբաղ ուղարկված Կրեմլի գործակալ։ Երկու երկրների ղեկավարների դիրքորոշումն այս հարցում այնքան նման է, որ անկախ լրագրողներն ուղղակիորեն հավասարեցնում են նրանց։
«Հայաստանի և Ադրբեջանի պաշտոնական քարոզչությունը մի քանի տարի շարունակ պնդում է, որ Ռուբեն Վարդանյանին Պուտինը ուղարկել է Հայաստան, այնուհետև՝ Լեռնային Ղարաբաղ»,- իր սյունակում գրում է «Առավոտ» թերթի խմբագիր Արամ Աբրահամյանը։
Հետո ի՞նչ է լինելու
Ղարաբաղի հայերի առաջնորդների դատավարությունների ելքը դեռ պարզ չէ. ձգձգումները կարող են խաղալ ինչպես ի շահ բանտարկյալների, այնպես էլ ի վնաս: COP29 կլիմայական համաժողովը, հավանաբար, կլինի Ադրբեջանի համար առավելագույն միջազգային ուշադրության պահը։ Այլընտրանքը մնում է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ուղիղ համաձայնագիրը, սակայն առայժմ դա անհավանական է թվում:
Չճանաչված ԼՂՀ-ի ղեկավարության կալանավորումը Ադրբեջանի համար կարևոր խորհրդանշական հաղթանակ է, ասում է Լոուրենս Բրոերսը։ Կարելի է ակնկալել, որ նրանց դատավարությունները կդառնան լրատվական տեսարան, որը կհաստատի Ադրբեջանի տեսակետը ղարաբաղյան հակամարտության վերաբերյալ։
Բաքուն վերջերս հերթական անգամ մերժեց ԼՂՀ նախկին ղեկավարների նկատմամբ մեղմ վերաբերմունքի հնարավորությունը։ «Ինչ վերաբերում է ռազմագերիների վերադարձին, ապա Ադրբեջանը պարտավոր չէ ազատ արձակել ռազմական հանցագործներին և անջատողական խունտայի ռեժիմի ներկայացուցիչներին», — ասել է Ադրբեջանի ԱԳՆ խոսնակ Այխան Հաջիզադեն։
Սակայն բանտարկյալների հարազատները փորձում են հույսը չկորցնել։
«Եթե դատավճիռ դեռ չի կայացվել, նշանակում է, որ ամենայն հավանականությամբ ինչ-որ գործողություններ են կատարվում։ Երևի իսկապես ինչ-որ բան փոխվի»,- BBC-ի հետ զրույցում հույս է հայտնել ընտանիքի անդամներից մեկը։
